قلمکار

در تعریف «قلمکار» آمده است: «پارچه‌ای ساده و مازو شده از کرباس، کتان و غیره که بر آن به وسیله‌ی قالب و مهر، نقوشی تصویر کرده باشند و آن را به اشکال پرده، سفره، رومیزی و غیره در آورند»(معین، 1371: 3/2721)

در گذشته‌ای نه چندان دور، قلمکارسازی به «چیت‌سازی» و قلمکارساز به «چیت‌ساز» و حرفه و هنر قلمکاری به «چیت‌سازی» یا «چیت‌گری» مشهور بود. به گونه‌ای که هم اکنون «چیت ساز» نام خاندان بزرگی در اصفهان است که همچنان در عرصه‌ی هنر قلمکارسازی فعالیت دارند و پارچه‌های چاپ قلمکار با کیفیت و متنوعی را تولید و عرضه می‌دارند. به طور کلی وجه تسمیه‌ی قلمکار، به علت نوع تولید و نحوه‌ی منقش کردن پارچه در آغاز پیدایش این هنر بوده است. بدین معنی که در ابتدا روی پارچه‌های پنبه‌ای (از نوع منقال) و احتمالاً ابرشیمی، با قلم‌نگاره‌های مورد نظر را نقاشی می کردند و نقوش مختلفی را پدید می‌آوردند؛ ولی چون برای این نوع تولید، وقت زیادی صرف می‌شد. ضمناً نقوش رسم شده باقلم فاقد هماهنگی بود و باعث یکسان نبودن تولیدات می‌شد و هم چنین قیمت تمام شده را نیز بالا می‌برد، بنابراین به واسطه‌ی نیاز به تولید زیاد، قلمکارسازان انتقال نقوش به وسیله‌ی قالب‌های حکاکی و کنده‌کاری شده بر روی پارچه را تنها راه چاره ی این مشکل دانستند و به طراحی، حکاکی و کنده‌کاری قالب‌های مورد نظر پرداختند؛( تصویر1) البته پس از یافتن راه‌حل جدید، به طور کلی نقش زنی به صورت قدیمی متروک نشد؛ بلکه برخی نگاره‌ها به وسیله‌ی قالب و طرح های دیگر با دست نقاشی می شد، ولی به مرور زمان و به دلیل احتیاج به سرعت بیشتر در تولید،قلمکارسازی، به صورت فعلی یعنی استفاده از قالب برای کلیه‌ی نگاره‌ها و نقوش متداول شد.

تصویر1- نقاشی روی قالی های چوبی جهت حکاکی طرح

در این طریقه قلمکارسازی تنها نقصی که وجود دارد، از رنگهای محدود با قالب‌های مشخص است؛ در صورتی که در ابتدا که نقش‌زنی به وسیله‌ی قلم صورت می‌گرفت، این محدودیت در مورد استفاده از رنگ وجود نداشت و تنوع رنگی در تولیدات و خلاقیت هنری بیشتری مشهود بود.در روش جدید برای هر رنگ از قالب جداگانه استفاده می شود.( تصویر 2)

تصویر2- نقش چاپ شده به وسیله قالب های متناسب هر رنگ

تصویر3- نقش گذاری رنگ سیاه

تصویر4- نقش گذاری رنگ قرمز

در رابطه با پیشینه‌ی قلمکار، صاحبنظران و متخصصان ذیربط براین عقیده هستند که بدون تردید قلمکار و قلمکارسازی از دوره‌ی ایلخانی در ایران مرسوم بوده است؛ به این دلیل که در دوره‌ی یاد شده، به علت حمایت و پشتیبانی خانان مغول، پارچه‌های منقوش چینی در بازارهای ایران فروش فوق‌العاده‌ای پیدا کرده بود و ایرانی‌ها نیز برای رقابت با چینی‌ها و هم چنین به منظور جلب نظر مغولان، دست به ابتکاراتی زدند که از آن جمله ابداع نقاشی روی پارچه با قلم یا به اصطلاح ابداع قلمکار نقاشی و سپس چاپ قلمکار با قالب و مهر بوده است. مرکز مهم قلمکارسازی و تولید پارچه‌های قلمکار شهر اصفهان است. ضمن آن که باید گفت قلمکار به شیوه‌ی نقاشی و با بهره‌گیری از قلم هم تا حدودی در شهر مذکور مرسوم است.در حال حاضر محصولات متفاوتی با استفاده از این هنرتوسط هنرمندان ایرانی تولید می شود که شامل رومیزی، سفره، کیف، مانتو، شال و ... می باشد.

تصویر5- رومیزی قلمکار

تصویر6- کیف قلمکار

تصویر7- کیف قلمکار