قالی ، فرشی است پرزدار که از طریق درگیری پرز ( = خامه = گوشت ) و گره زدن آن بر تار و نیز پودگذاری بافته می شود و شاخص ترین و کامل ترین زیرانداز سنتی به واسطه ی بافت و اجرای نگاره ، طرح و نقش است . سابقه ی بافت آن یا بهتر بگوییم پیشینه ی آن براساس سند موجود به حدود 2500 سال پیش بر می گردد و « قالی پازیریک » سند گویای خاستگاه این نوع زیرانداز زیبا و نفیس از ایران است .

اگر چه نخستین نشانه های هنر قالی بافی را می توان به کشف کارد قالی بافی و نیز برخی دیگر از ابزار بافت قالی به عصر مفرغ مربوط دانست اما دستیابی به مجموعه ی نفیس پازیریک در سال 1949 میلادی توسط « سرگئی رودنکو » باستان شناس روسی و همکاران او از هیأت باستان شناسی موزه ی آرمیتاژ سن پطرزبورگ – که طی سال های 1327 و 1328 هجری شمسی برابر با سال 1949 میلادی برای انجام مأموریت اکتشافی به منطقه ی سیبری اعزام شده بودند – نه تنها تاریخ قالی بافی را تا حدود زیادی از هاله ای از ابهام بیرون آورد بلکه افتخار بافت قدیمی ترین قالی کشف شده ی جهان توسط ایرانیان در دوره ی هخامنشی را نیز ثبت تاریخ کرد .

قالی پازیریک ، فرشی است در ابعاد 189/33 × 200 سانتیمتر با گره متقارن – معروف به گره ترکی – که رجشمار آن تقریباً برابر با 3600 گره در دسیمتر مربع ذکر کرده اند . علت نامگذاری این قالی به « پازیریک » محل اکتشاف آن در منطقه ی سیبری است .

رنگ های این قالی را سرخ ، نارنجی ، زرد ، سبز و آبی ایرانی تشکیل می دهد . اما نگاره های موجود بر این قالی که بافت آن توسط ایران را محرز می سازد از متن به حاشیه عبارت است از :

1 – 24 مربع که در داخل هر کدام ستاره ای ( گلی ) هشت پر قرار دارد .

2 – تصاویر حیوانی افسانه ای شبیه به شیر بالدار – معروف به گریفین – که از حیوانات اسطوره ای دوران ایران باستان و من جمله دوره ی هخامنشی است .

3 – نقش 24 رأس گوزن شاخ پهن – موسوم به گوزن زرد – که حیوانی بومی ایران است .

4 – حاشیه ی دیگری دارای ستاره های شبیه به ستاره های هشت پر متن

5 – حاشیه ای دارای 28 تصویر از اسب سوارانی که به طور دو نفر در میان به تناوب بر روی اسب ها نشسته یا در کار آن ایستاده اند . نقوش مذکور در سنگتراشی های تخت جمشید ، مکرر دیده می شود . (تصویر 1)

تصویر 1- قالی پازیریک

بسیاری از صاحب نظران ایرانی و خارجی بر این عقیده هستند که با عنایت به درجه ی کمال در بافت این قالی ، رنگ های متنوع و رنگ آمیز دلپذیر و ابعاد مناسب که در بافت رعایت شده است اولاً باید سابقه و سنت قالی بافی ، قرن ها پیش از بافت قالی پازیریک ، وجود داشته باشد، ثانیاً  به دلایل ذکر شده در فوق ، این قالی ، نمی تواند یک بافته ی عشایری باشد .

آن چه مسلم است قالی بافی در دوره های بعد هم وجود داشته و حتی مسیر تکامل پیموده است . فرش زیبای بهارستان که از نخ های ابریشم و طلا و نقره در دوره ی ساسانی بافته شده است . نوشته ها و اشعاری که قالی ایران را توصیف کرده اند . آثار نگارگری که قالی ایرانی را نیز به تصویر درآورده است همه و همه نشانگر وجود و حتی رونق قالی بافی از خاتمه ی دوره ی هخامنشی تا دوره ی صفوی است . اما وجود 2300 تا 2500 تخته قالی نفیس به جای مانده از دوره ی صفوی – که به طور عمده به قرون 10 و 11 ه.ق مربوط می شود نشانگر عصر درخشان قالی بافی در دوران صفوی و حکایت گر اوج دقت ، مهارت و هنرمندی طراحان ، بافندگان ، رنگرزان و دیگر دست اندرکاران قالی بافی در دوران مذکور است . قالی هایی که زینت بخش موزه ها ، مجموعه های خصوصی ، گالری ها و دیگر مراکز هنری جهان است و در خصوص هر کدام می توان کتابی مفصل و نفیس به رشته ی تحریر درآورد .

از سوی دیگر وجود 35 رشته ی شغلی مرتبط با قالی ، میلیون ها نفر دست اندرکار و امکان تولید بالقوه ی سالانه تا 15 میلیون متر مربع قالی در کشور و این که قالی ایران در جهان صاحب اعتبار و شهرت منحصر به فرد و دارای « برند » ( Brand ) بوده و هست و یکی از اقلام صادراتی و یکی از کالاهای مورد علاقه ی جهانگردان است و هر خانواده ی ایرانی به در اختیار داشتن قالی ، افتخار و مباهات می کند . نقش ، اهمیت و جایگاه فرهنگی ، هنری ، اقتصادی ، اجتماعی و بازرگانی و تأثیر آن در جلب و جذب توریست را نیز به خوبی و وضوح ، تبیین می کند .

مواد اولیه ی قالی دستبافت عبارتست از تار ( چله ) ، پرز ( خامه = گوشت و یا خواب قالی ) ، پود زیر ( = پود ضخیم ) و پود رو ( پود نازک ) تشکیل می شود .

ابزار کار قالی بافی را نیز دار ( عمودی یا افقی ) ، شانه ( دفتین ) ، چاقو ( کارد ) قالی بافی ، قلاب بافی ، قیچی قالی بافی ، سیخ پود کشی ، قشو ( قاشین ) تشکیل می دهد . البته باید نقشه را به مواد و مصالح کار قالی بافی اضافه کرد چرا که امروزه در بسیاری از مناطق قالی بافی کشورمان – اعم از مناطق عشایری ، روستایی و به ویژه شهرها – از نقشه برای بافت قالی استفاده می شود .

قالی ، زیراندازی است گره دار و گره یا ریشه عامل اصلی و وجه تمایز شیوه ی بافت قالی با سایر بافته های داری – گلیم ، زیلو ، پلاس – و زیراندازهای غیر داری – حصیر ، نمد و جاجیم است .

پیچیدن یا چرخاندن خامه یا ابریشم به دور یک جفت تار ( = چله ) زیر و رو به گونه ای که دو سرنخ پیچنده پس از پیچیدن به دور چله ها از روی قالی بیرون آید و تشکیل پرزی دولا در سطح قالی را بدهد ، « گره » می نامین و قالی در واقع مجموعه ی صدها هزار گره یا دانه یا چین است که در رج های موازی بر چله ها بسته می شود و این شیوه ی بافت کامل و منسجم ، بافت قالی را از بافت سایر زیراندازها متمایز می کند .

به طور کلی دو نوع گره در بافت مرسوم و متداول است که عبارت است از :

گره ی نامتقارن ( معروف به گره ی فارسی ) ، گره ی متقارن ( معروف به گره ی ترکی ) (تصویر 2)

تصویر 2- سمت راست گره فارسی، سمت چپ گره ترکی

در گره نامتقارن که بیشتر در مراکزی همچون اراک ، قم ، مشهد ، اصفهان ، کرمان ، کاشان و نایین مرسوم است از چاقو یا کاردک های فارسی که بدون قلاب است استفاده می کنند و پرز از کنار یک چله به عقب برده شد و از فاصله ی دو چله بیرون می آید و چله ی دوم را دور زده دوباره از میان دو چله سر بیرون می آورد و امتداد خامه یا پرز با کاردک بریده می شود .

گره متقارن که بیشتر در منطقه ی آذربایجان – آذربایجان شرقی ، آذربایجان غربی ، اردبیل و زنجان – قسمت هایی از همدان و قسمت هایی از خراسان و منطقه ی ترکمن صحرا رواج دارد ،‌  نخ پرز از روی دو چله و از کناره ی آن به عقب برده می شود و سپس از داخل چله ها بخ جلو بر می گردد . برای تسهیل در این کار و تسریع در بافت از چاقوی قلاب دار استفاده می شود و در انتها نیز امتداد خامه یا پرز با لبه ی تیز قلاب بریده می شود .

طرح های رایج در قالی ایران بسیار متنوع است ولی طرح ها را می توان به صورت زیر طبقه بندی کرد :

1 – طبقه بندی براساس طرح های ذهنی باف ( بدون نقشه ) و طرح های دارای نقشه ی بافت

2 – طبقه بندی براساس سبک های دوگانه ( طرح شکسته و طرح گردان ) :

- طرح شکسته یا طرح هندسی از خطوط مستقیم تشکیل می شود . مانند طرح بید مجنون .

- طرح گردان ( منحنی ) از خطوط منحنی تشکیل می شود . طرح های شاه عباسی و اسلیمی

3 – طبقه بندی براساس نظر سیسیل ادواردز :

از دیدگاه این پژوهشگر شاخص ، طرح های قالی ایران به نه گروه قابل تقسیم است که عبارت است از :

طرح هراتی ( مشهور به طرح ماهی- طرحی است اصیل و زیبا و کنایه دار که درون مایه های تشکیل دهنده ی آن نقشی از ماهی را به خاطر می آورند و به این لحاظ آن را طرح ماهی نیز می نامند. )(تصویر 3) ، طرح بوته ای ( بُته ای- طرح بته ای تجرید یافته درخت سرو است. بته های سرکج فرش ایران به بته جقه شهرت یافته است. ) (تصویر 4) ، طرح خرچنگی- این طرح را به دلیل اینکه قسمتی از نقش های فرش شباهت زیادی به شکل خرچنگ داشت نامگذاری کردند(تصویر 5) ، طرح گل حنایی، طرح لچک ترنج (تصویر 6)، طرح مینا خانی- طرح مینا خانی، طرح منحصر به ‌فرد در فرش‌های تولیدی ورامین است و این موفقیت تا بدان جا پیش رفت که طرح مینا خانی فرش ورامین به ثبت ملی رسید و بانام ورامین عجین شد(تصویر 7) ، طرح شاه عباسی- این طرح شامل گل معروف شاه عباسی است(تصویر 8) ، طرح بید مجنون- دارای طرح درخت بید مجنون است(تصویر 9)،  طرح جوشقانی- در طرح جوشقان که از نقش‌های اصیل و سنتی و کمتر دست‌خورده و تغییریافته است، ترنجی لوزی شکل و دندانه‌دار در میان فرش قرارگرفته که گاهی ترنج در وسط و در مواردی لچک‌ها در گوشه‌های آن حذف می‌شوند.(تصویر 10)

تصویر3- طرح هراتی یا ماهی 

تصویر4- طرح بته 

تصویر5- طرح خرچنگی 

تصویر6- طرح لچک ترنج 

تصویر7- طرح مینا خانی

تصویر8- طرح شاه عباسی

تصویر9- طرح بید مجنون

تصویر10- طرح جوشقانی

طبقه بندی چهارم بر اساس نظر شرکت سهامی فرش ایران انجام شده که به دلیل گستردگی در مقاله "زیر اندازهای سنتی ایران، بخش چهارم:قالی (2)" ارائه خواهد شد.

منابع: یاوری، حسین، شناخت صنایع دستی ایران، تهران، مهکامه، 1393